วิปสฺสีสมญฺญาวณฺณนา

[37] สพฺพกาเมหีติ อิทํ ลกฺขณานิ ปริคฺคณฺหาเปตฺวา ปจฺฉา กตํ วิย วุตฺตํ, น ปเนวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฐมญฺหิ เต เนมิตฺตเก สนฺตปฺเปตฺวา ปจฺฉา ลกฺขณปริคฺคณฺหนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส วิตฺถาโร คพฺโภกฺกนฺติยํ วุตฺโตเยวฯ ปาเยนฺตีติ ถญฺญํ ปาเยนฺติฯ ตสฺส กิร นิทฺโทเสน มธุเรน ขีเรน สมนฺนาคตา สฏฺฐิ ธาติโย อุปฏฺฐาเปสิ, ตถา เสสาปิ เตสุ เตสุ กมฺเมสุ กุสลา สฏฺฐิสฏฺฐิเยวฯ ตาสํ เปสนการเก สฏฺฐิ ปุริเส, ตสฺส ตสฺส กตากตภาวํ สลฺลกฺขเณ สฏฺฐิ อมจฺเจ อุปฏฺฐาเปสิฯ เอวํ จตฺตาริ สฏฺฐิโย อิตฺถีนํ, ทฺเว สฏฺฐิโย ปุริสานนฺติ ฉ สฏฺฐิโย อุปฏฺฐกานํเยว อเหสุํฯ เสตจฺฉตฺตนฺติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตํฯ กุลทตฺติยํ ปน สิริคพฺเภเยว ติฏฺฐติฯ มา นํ สีตํ วาติอาทีสุ มา อภิภวีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สฺวาสฺสุทนฺติ โส อสฺสุทํฯ องฺเกเนว องฺกนฺติ อญฺญสฺส พาหุนาว อญฺญสฺส พาหุํฯ อญฺญสฺส จ อํสกูเฏเนว อญฺญสฺส อํสกูฏํฯ ปริหริยตีติ นียติ, สมฺปาปิยตีติ อตฺโถฯ

[38] มญฺชุสฺสโรติ อขรสฺสโรฯ วคฺคุสฺสโรติ เฉกนิปุณสฺสโรฯ มธุรสฺสโรติ สาตสฺสโรฯ เปมนิยสฺสโรติ เปมชนกสฺสโรฯ ตตฺริทํ กรวีกานํ มธุรสฺสรตาย – กรวีกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตรสํ ปิวิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกูชมาเน จตุปฺปทา มตฺตา วิย ลฬิตุํ อารภนฺติฯ โคจรปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ สทฺทํ สุณนฺติฯ วาฬมิคา ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตํ ปาทํ อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺติฯ อนุพทฺธมิคา จ มรณภยํ ชหิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ อากาเส ปกฺขนฺทา ปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติฯ อุทเก มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ ปปฺโผเฏตฺวา ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติฯ เอวํ มธุรสฺสรา กรวีกาฯ

อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี – ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธสฺสเรน สทิโส กสฺสจิ สโร’’ติ สงฺฆํ ปุจฺฉิฯ อตฺถิ กรวีกสกุณสฺสาติฯ กุหิํ, ภนฺเต, เต สกุณาติ? หิมวนฺเตติฯ สา ราชานํ อาห – ‘‘เทว, อหํ กรวีกสกุณํ ปสฺสิตุกามามฺหี’’ติฯ ราชา – ‘‘อิมสฺมิํ ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวีโก อาคจฺฉตู’’ติ สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิฯ ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวีกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ โส – ‘‘ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา น คนฺตุ’’นฺติ ตตฺถ นิสีทิฯ ปญฺชโร อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อฏฺฐาสิฯ น กรวีกสทฺทํ การาเปตุํ สกฺโกนฺติฯ อถ ราชา – ‘‘กถํ, ภเณ, อิเม สทฺทํ น กโรนฺตี’’ติ อาหฯ ญาตเก อทิสฺวา เทวาติฯ อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิฯ โส อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา – ‘‘ญาตกา เม อาคตา’’ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา มธุรสฺสเรน มณิวํสํ ธมมาโน วิย วิรวิฯ สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลฬิํสุฯ อสนฺธิมิตฺตา จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานคตสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข สพฺพญฺญุตญฺญาณสิริปตฺตสฺส ภควโต สทฺโท อโหสี’’ติ ปีติํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีติํ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ

เอวํ มธุโร กิร กรวีกสทฺโทติฯ ตโต ปน สตภาเคน สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร วิปสฺสิสฺส กุมารสฺส สทฺโท อโหสีติ เวทิตพฺโพฯ

[39] กมฺมวิปากชนฺติ น ภาวนามยํ, กมฺมวิปากวเสน ปน เทวตานํ จกฺขุสทิสเมว มํสจกฺขุ อโหสิ , เยน นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิตฺตํ เอกติลมฺปิ อยํ โสติ อุทฺธริตฺวา ทาตุํ สกฺโกติฯ

[40] วิปสฺสีติ เอตฺถ อยํ วจนตฺโถ, อนฺตรนฺตรา นิมีลชนิตนฺธการวิรเหน วิสุทฺธํ ปสฺสติ, วิวเฏหิ จ อกฺขีหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสี; ทุติยวาเร วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี; วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ

อตฺเถ ปนายตีติ อตฺเถ ชานาติ ปสฺสติ, นยติ วา ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ เอกทิวสํ กิร วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา อตฺเถ อนุสาสนฺตสฺส รญฺโญ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มหาปุริสํ อาเนตฺวา หตฺเถ ฐปยิํสุฯ ตสฺส ตํ องฺเกกตฺวา อุปลาฬยมานสฺเสว อมจฺจา สามิกํ อสฺสามิกํ อกํสุฯ โพธิสตฺโต อนตฺตมนสทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ ราชา – ‘‘กิเมตํ, อุปธาเรถา’’ติ อาหฯ อุปธาริยมานา อญฺญํ อทิสฺวา – ‘‘อฑฺฑสฺส ทุพฺพินิจฺฉิตตฺตา เอวํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปุน สามิกํเยว สามิกํ กตฺวา ‘‘ญตฺวา นุ โข กุมาโร เอวํ กโรตี’’ติ วีมํสนฺตา ปุน สามิกํ อสฺสามิกํ อกํสุฯ ปุนปิ โพธิสตฺโต ตเถว สทฺทํ นิจฺฉาเรสิฯ อถ ราชา – ‘‘ชานาติ มหาปุริโส’’ติ ตโต ปฏฺฐาย อปฺปมตฺโต อโหสิฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิเจยฺย วิเจยฺย กุมาโร อตฺเถ ปนายตี’’ติฯ

[42] วสฺสิกนฺติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ โหติ วสฺสกาเล วสิตุํ, อยํ วสฺสิโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ วสฺสาวาโส วสฺสํ, วสฺสํ อรหตีติ วสฺสิโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ, นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส นาติพหูนิ นาติตนูนิ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณขชฺชโภชฺชานิเปตฺถ มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติฯ เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ตนุกานิ สุขุมจฺฉิทฺทานิ, อุณฺหปฺปเวสนตฺถาย ภิตฺตินิยูหานิ นีหริยนฺติฯ

ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวิริยานิ กมฺพลาทีนิ วฏฺฏนฺติฯ ขชฺชโภชฺชํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตํ นิรุทกสนฺนิสฺสิตญฺจฯ คิมฺหิเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ วิปุลชาตานิ โหนฺติ, ภูมตฺถรณาทีนิ ทุกูลมยานิ วฏฺฏนฺติฯ ขชฺชโภชฺชานิ มธุรสสนฺนิสฺสิตภริตานิฯ วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นว จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติฯ เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ, เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติฯ

นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิฯ น เกวลญฺเจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ, สพฺพฏฺฐานานิปิ นิปฺปุริสาเนว, โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นหาปนาทิปริกมฺมกราปิ อิตฺถิโยวฯ ราชา กิร – ‘‘ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺติํ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา ปุริสาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส มา อโหสี’’ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว ฐเปสีติฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ชิณฺณปุริสวณฺณนา

[43] ทุติยภาณวาเร โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสี วิย วงฺกํฯ โภคฺคนฺติ ขนฺเธ, กฏิยํ, ชาณูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ โภคฺควงฺกํฯ ทณฺฑปรายนนฺติ ทณฺฑคติกํ ทณฺฑปฏิสรณํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรํฯ คตโยพฺพนนฺติ อติกฺกนฺตโยพฺพนํ ปจฺฉิมวเย ฐิตํฯ ทิสฺวาติ อฑฺฒโยชนปฺปมาเณน พลกาเยน ปริวุโต สุสํวิหิตารกฺโขปิ คจฺฉนฺโต ยทา รโถ ปุรโต โหติ, ปจฺฉา พลกาโย, ตาทิเส โอกาเส สุทฺธาวาสขีณาสวพฺรหฺเมหิ อตฺตโน อานุภาเวน รถสฺส ปุรโตว ทสฺสิตํ, ตํ ปุริสํ ปสฺสิตฺวาฯ สุทฺธาวาสา กิร – ‘‘มหาปุริโส ปงฺเก คโช วิย ปญฺจสุ กามคุเณสุ ลคฺโค, สติมสฺส อุปฺปาเทสฺสามา’’ติ ตํ ทสฺเสสุํฯ เอวํ ทสฺสิตญฺจ ตํ โพธิสตฺโต เจว ปสฺสติ สารถิ จฯ พฺรหฺมาโน หิ โพธิสตฺตสฺส อปฺปมาทตฺถํ สารถิสฺส จ กถาสลฺลาปตฺถํ ตํ ทสฺเสสุํฯ กิํ ปเนโสติ ‘‘เอโส ชิณฺโณติ กิํ วุตฺตํ โหติ, นาหํ, โภ อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ อทฺทส’’นฺติ ปุจฺฉิฯ